Η ωραία φύση και η εύφορη γη του Δήμου Αρχανών Αστερουσίων δεν θα μπορούσε παρά να προσελκύσει τον άνθρωπο ήδη από τα χρόνια της αρχαιότητας. Κοιτώντας κανείς την περιοχή από ψηλά, κατανοεί πλήρως γιατί οι πρόγονοι των σημερινών κατοίκων επέλεξαν τον τόπο αυτό για να δημιουργήσουν σημαντικά οικιστικά κέντρα και λατρευτικούς χώρους. Απέραντες καλλιεργήσιμες πεδιάδες, ψηλά βουνά, κατάλληλα για βοσκοτόπια, και πλούσια νερά, ήταν ένας ιδανικός συνδυασμός για την ανάπτυξη μεγάλων πολιτισμών.

Ο Γιούχτας, από μόνος του, μπορεί να αποτελέσει έναν κατεξοχήν προορισμό για οποιονδήποτε θελήσει να περιηγηθεί στη νεολιθική και, κυρίως, στη μινωική Κρήτη. Το ιερό βουνό, που, χάρη στην κορυφογραμμή του, που από τη βόρειο-δυτική του όψη φαίνεται σαν ανθρώπινο πρόσωπο στραμμένο προς τον ουρανό, ταυτίστηκε με τον τάφο του Δία, λατρεύτηκε σε κάθε του σημείο:

·        στην κορυφή του, όπου υπάρχει ένα ιερό κορυφής, ίσως το σημαντικότερο ιερό αυτού του είδους στο μινωικό κόσμο·

·        στα 4 σπήλαιά του (Χωστό Νερό, Σπήλιος του Στραβομύτη, Ανεμόσπηλια και σπηλαιώδες χάσμα του Ιερού του Γιούχτα), ένα σε κάθε σημείο του ορίζοντα, που κατά τη μινωική εποχή χρησιμοποιούνταν εντατικά για διάφορους σκοπούς. Στα Ανεμόσπηλια ειδικά, στη βόρεια κορυφογραμμή του βουνού, αποκαλύφθηκε ένα ιδιαίτερα σημαντικό κτίριο των χρόνων της ακμής του μινωικού πολιτισμού. Τα ευρήματα και οι ανθρώπινοι σκελετοί που βρέθηκαν μέσα σ'' αυτό συνηγορούν ότι πιθανότατα ήταν ένας ιερός χώρος μέσα στον οποίο είχε τελεστεί ανθρωποθυσία πριν την κατάρρευσή του·

·        στην «Τουρκογειτονιά» των Αρχανών, το ανακτορικό συγκρότημα του 1900 π.Χ., καταδεικνύει ότι εδώ υπήρχε ένα σημαντικό κέντρο που έλεγχε και συντόνιζε την πλούσια παραγωγή της εύφορης κοιλάδας.

·        στο προϊστορικό νεκροταφείο Φουρνί, που χρησιμοποιήθηκε για πάνω από χίλια χρόνια (2400 π.Χ - 1200 π.Χ.) ·

·        στη μινωική έπαυλη στο Βαθύπετρο, που μπορεί να χαρακτηριστεί και ως ένα «μικρό ανάκτορο», όπου ανακαλύφθηκε ένα από τα πιο ολοκληρωμένα πατητήρια οίνου, του 1600 π.Χ., καθώς και ελαιοπιεστήριο.

Ο Γιούχτας και οι Αρχάνες είναι ένας αρχαιολογικός θησαυρός, ένα σύμπλεγμα σημείων ενδιαφέροντος όπου ο μύθος περιπλέκεται με την ιστορία και όπου ο καθένας μπορεί να περιηγηθεί, μέσα από επισκέψιμους αρχαιολογικούς χώρους και περιπατητικές διαδρομές που τους συνδέουν μεταξύ τους.

Δεν είναι όμως τα μόνα που έχουν τόσο μεγάλο ιστορικό ενδιαφέρον. Ολόκληρος ο δήμος είναι σπαρμένος με αρχαιολογικές θέσεις και υπολείμματα της ανθρώπινης δραστηριότητας κατά την Εποχή του Λίθου, τη μινωική περίοδο και μετέπειτα:

·        η μεγάλη αρχαϊκή πόλη Ελτυνία και το πρωτογεωμετρικό – γεωμετρικό νεκροταφείο με το μοναδικό, για τη βόρεια-κεντρική Κρήτη, θολωτό τάφο στον οικισμό Κουνάβοι,

·        το μινωικό νεκροταφείο των Αστρακών,

·        το χωριό Αστρίτσι, όπου βρέθηκε υπερμέγεθες ασβεστολιθικό άγαλμα καθιστής γυναικείας μορφής των Δαιδαλικών Χρόνων που καταδεικνύει τη σημαντική θέση της Κρήτης στην ανάπτυξη της πλαστικής των αρχαίων χρόνων,

·        η αρχαϊκή κεφαλή της Αθηνάς από το Χουδέτσι,

·        οι αρχαιολογικές θέσεις στα Καλύβια, στο Ροτάσι, στο Χάρακα, στο Μαδέ, στη Λιγόρτυνο της οποίας μάλιστα τα ευρήματα υστερομινωικής περιόδου εκθέτονται σήμερα στο μουσείο του Λούβρου,

·        το λατρευτικό σπήλαιο της Ειλειθυϊας κοντά στον Τσούτσουρο και πλήθος άλλων σπηλαίων με προϊστορικά υπολείμματα που βρίσκονται διάσπαρτα στα Αστερούσια.

Εάν αποφασίσετε να περιηγηθείτε στα χωριά του δήμου μας, θα πρέπει να έχετε υπόψη σας ότι οι τόποι αυτοί, καλλιεργούνται, χτίζονται, οργανώνονται, εδώ και 5000 χρόνια. Για παράδειγμα, οι τρεις εκκλησιές, οι εκκλησίες από όπου πήρε το όνομά του ο ομώνυμος οικισμός των Αστερουσίων, κτίστηκαν στα ερείπια βασιλικών των πρώτων χριστιανικών χρόνων, που κι αυτές με τη σειρά τους είχαν χτιστεί στα ερείπια αρχαίων ναών. Αλλά και το χωριό Ροτάσι, είναι χτισμένο στα ερείπια του αρχαίου Ρυτίου το οποίο αναφέρει ο Όμηρος, το Πυράθι στη θέση της αρχαίας πόλης Πύρανθος και ο Τσούτσουρος που ήταν λιμάνι της αρχαίας Πριανσού. Μια διαρκής χρήση του χώρου που μαγεύει κάθε επισκέπτη.